کشف تکه‌ای از سفال ساسانی در استان اصفهان: رازهای تاریخ را باز می‌کند!
یک تکه سفال نوشته‌دار که به عنوان اُستراکا شناخته می‌شود، در منطقه لنجان استان اصفهان شناسایی شده است. این یافته تاریخی نشان‌دهنده وجود یک سکونتگاه تجاری و صنعتی در حاشیه رودخانه زاینده‌رود است. این شیء باستانی به دوره ساسانی تعلق دارد و یکی از مهم‌ترین یافته‌های باستان‌شناسی سال جاری ایران محسوب می‌شود. این کشف یک فصل جدید در تحقیقات تاریخی در لنجان را باز می‌کند.
به گفته عقیل عقیلی، رئیس کمیته باستان‌شناسی انجمن راهنمایان گردشگری استان اصفهان، این کشف تصادفی نتیجه تلاش‌های مستمر اعضای انجمن حفظ میراث لنجان است. در یک بازدید علمی از یک سایت که به دعوت این انجمن انجام شد، مجموعه‌ای از شواهد باستان‌شناسی شامل بقایای معماری، سفال‌های پراکنده، تفاله‌های فلزی، ابزار سنگی و یک اُستراکا با خط پهلوی شناسایی شد.
عقیلی ادامه داد: “پس از مطالعات اولیه و خواندن سفال نوشته‌دار، متوجه شدم که این شیء شماره شش در خط میانه فارسی است. این تشخیص بعداً از طریق مکاتبه و تأیید سیروس نصرالله‌زاده، رئیس پژوهشگاه زبان‌شناسی ایران، کامل شد.”
او تأکید کرد که تکه سفال شناسایی شده از نظر زبان‌شناسی و باستان‌شناسی اهمیت بالایی دارد و گفت: “این سفال با خط پهلوی نوشته شده که در اواخر دوره ساسانی رایج بود. امروزه خواندن آن دشوار است.”
این سفال نوشته‌دار به عنوان وسیله‌ای برای نوشتن اطلاعاتی مانند حواله‌ها، رسیدها و مبادلات کالاها مورد استفاده قرار می‌گرفت. اُستراکاهای یافت شده از تپه میل در ورامین، چاله ترکhan در ری، قلعه آبو نصر در شیراز و تکه‌های سفال یافت شده در تپه همدان در سال 1984 در یک دسته‌بندی مشابه قرار می‌گیرند.
عقیلی همچنین اشاره کرد: “با توجه به تحقیقات انجام شده توسط رسول بشاش، عضو هیئت علمی پژوهشگاه زبان‌شناسی در مورد اُستراکاهای مربوط به دوره پارت‌ها تا سفال‌های نوشته‌دار ساسانی و اوایل دوره اسلامی، نتایج به شرح زیر است:”
- در شهر نسا، هر سفال نوشته‌دار بخشی از یک بشقاب بدون شکست بود که اطلاعاتی مانند نام باغ‌ها، موقعیت آن‌ها، تاریخ تحویل محصولات مختلف مانند سرکه و نام شخصی که آن را آورده است ثبت شده است.
- در مقابل، سفال‌های نوشته‌دار یافت شده در اطراف ورامین و چاله ترکhan و نمونه‌های مشابه شامل سفال‌های بحث شده از همدان به صورت تکه‌های شکسته مانند حواله‌ها یا یادداشت‌ها استفاده شده‌اند.
عقیلی افزود: “موضوع اصلی سفال‌های مربوط به سایت نسا تحویل محصولات مانند سرکه بوده، اما در تکه‌های سفالی اطراف ورامین، چاله ترکhan و همدان، تعداد زیادی اقلام کشاورزی مانند آرد گندم، جو و سایر کالاها ثبت شده است.” این نوشته‌ها به صورت حواله‌ها یا رسیدها به مردم تحویل می‌شدند.
او بیان کرد که خطوط زاید کشیده شده بر روی بسیاری از تکه‌های سفالی اطراف ورامین ممکن است نشانه‌ای از اصلاح یا تسویه اقلام ثبت شده بر روی این سفال‌ها باشد.
محتوای این نوشتار که احتمالاً مربوط به شمارش یا مبادلات است، می‌تواند بیانگر این باشد که سایت مورد بحث یکی از سکونتگاه‌های مهم صنعتی و تجاری در دوره ساسانی و احتمالاً تا قرن‌های اولیه اسلامی بوده است. وجود ابزارهای فلزی و بقایای تفاله‌ها نیز تأییدکننده فعالیت‌های ذوب و تولید فلزات در این منطقه است.
عقیلی اشاره کرد که منطقه لنجان به ویژه شهر خان لنجان به عنوان یکی از پررونق‌ترین سکونتگاه‌ها در استان جبال (غرب ایران) شناخته شده و توسط جغرافیدانانی مانند ابن حوقل، المقدسی و یاقوت حموی ذکر شده است. قلعه خان لنجان که در نزدیکی این سکونتگاه واقع شده، در توسعه سیاسی، کشاورزی و دفاعی منطقه نقش مهمی ایفا کرده است.
او ادامه داد که بر اساس تحقیقات انجام شده توسط باستان‌شناس جاله کمالی‌زاد، خان لنجان در قرن‌های اولیه اسلامی به عنوان یک شهرستان در درون شهر لنجان و یک تقسیم سیاسی از اصفهان بوده است. بر اساس نظریه شبکه‌های شهری، با وجود وابستگی سیاسی به اصفهان، شهرستان خان لنجان نقش محوری در منطقه لنجان داشته، اما در دوره ایلخانی به دلیل تخریب قلعه کوهستانی و انتقال مرکز شهرستان به شهر فیروزان، رونق خود را از دست داده است.
عقیلی افزود که پس از این کشف اخیر، نگاه‌ها دوباره به لنجان معطوف شده و گفت: “منطقه لنجان به دلیل موقعیت استراتژیک خود، دسترسی به رودخانه زاینده‌رود و نزدیکی به جاده‌های باستانی در طول تاریخ از اهمیت بالایی برخوردار است.” او ابراز امیدواری کرد که با ثبت رسمی این سایت و آغاز مطالعات علمی و کاوش‌ها، ابعاد جدیدی از تاریخ اقتصادی، فرهنگی و محیط‌زیستی این بخش از استان اصفهان روشن شود.
