گوشه‌ای از تاریخ: کتاب مسیرها و قلمروها
کتاب «مسالک و ممالک» (Kitāb al-Masālik wa al-Mamālik) اثر ابراهیم اصفهانی یکی از مهم‌ترین و معروف‌ترین آثار در حوزه جغرافیا است. این کتاب در قرن چهارم هجری (سده دهم میلادی) به زبان عربی نوشته شده و در آن، سرزمین‌های جهان اسلام به بیست ناحیه بر اساس اندازه تقسیم‌بندی شده‌اند.
ابو اسحاق ابراهیم بن محمد الفارسی اصفهانی که به «الکرخی» نیز مشهور است، جغرافیدان معروف قرن چهارم هجری و زاده استخر (پرسپولیس) در استان فارس است. او یکی از بنیان‌گذاران مطالعات جغرافیایی در جهان اسلام به شمار می‌رود.
نسخه‌ای از این کتاب که در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود، یکی از قدیمی‌ترین متون باقی‌مانده از دوران سلجوقی و کامل‌ترین نسخه ترجمه شده «مسالک و ممالک» است. این کتاب احتمالاً در قرن پنجم یا ششم هجری به فارسی و تحت همان عنوان (مسالک و ممالک) ترجمه شده است. سپس در سال 726 هجری، ابوالمحاسن محمد بن سعد بن محمد نخشبوانی، معروف به ابن سوجی، آن را در اصفهان به خط نسخ روی کاغذ دولتی (کاغذ دولتابادی) نسخه‌برداری کرده که شامل 275 صفحه است.
این نسخه شامل 13 سرصفحه زینتی و طلایی، 20 نقشه رنگی و 2 نقشه سیاه و سفید است. جلد آن از مقوای پوشیده شده با چرم تیماج است و دارای لبه‌ای است. جلد جلو دارای طراحی مدال طلاکاری شده است.
نسخه فارسی «مسالک و ممالک» در موزه ملی ایران، موزه باستان‌شناسی و هنر اسلامی، تحت شماره فهرست 3515 حفظ شده است. این اثر ارزشمند به خاطر محتوای علمی، اهمیت در نثر فارسی و نقشه‌های رنگی دست‌کشیده‌اش قابل توجه است و به عنوان مرجع مهمی برای مطالعه به شمار می‌آید. در سال 2008 میلادی (1387 شمسی)، به پیشنهاد جمهوری اسلامی ایران، این اثر گرانبها تحت شماره 1005 در فهرست ملی کمیته حافظه جهانی یونسکو ثبت شد.
در «مسالک و ممالک»، اصفهانی توصیف‌های دقیقی از کشورهای مختلف و نواحی شامل فاصله‌ها، مرزها، محصولات تجاری ارزشمند، صنایع، شرایط مختلف ملت‌ها و آثار تاریخی مانند دژها و آتشکده‌ها ارائه می‌دهد. بزرگترین بخش کتاب به سرزمین ایران اختصاص دارد. در این نسخه، نقشه خلیج فارس با عنوان «صورت بحر فارس» و نقشه ایران با عنوان «صورت بارس» هر دو به رنگی ارائه شده‌اند. شایان ذکر است که واژه «صورت» در این کتاب به معنای نقشه است.
- کتاب: «مسالک و ممالک» اثر ابراهیم اصفهانی
- قرن: چهارم هجری (سده دهم میلادی)
- زبان: عربی
- مترجم: احتمالاً به فارسی در قرن پنجم یا ششم هجری
- نسخه خطی: نسخ در سال 726 هجری
- نگهداری: موزه ملی ایران، تحت شماره فهرست 3515
- ثبت: در فهرست ملی کمیته حافظه جهانی یونسکو در سال 2008
این اثر نه تنها به خاطر محتوای علمی خود بلکه به دلیل زیبایی‌های هنری و طراحی‌های دقیق نقشه‌هایش، مورد توجه محققان و علاقه‌مندان به تاریخ و جغرافیا قرار گرفته است. «مسالک و ممالک» به عنوان یک منبع معتبر از اطلاعات جغرافیایی در دوره اسلامی، هم‌اکنون به عنوان یک میراث فرهنگی با ارزش شناخته می‌شود.
