بحران خاموش: کار کودک در ایران – صدای نادیده نسل آینده
کودک‌کار یکی از مسائل اجتماعی بسیار جدی در ایران است که بر اساس برآوردها، بین ۱.۶ تا ۲ میلیون کودک کارگر در سراسر کشور وجود دارد. این آمار که توسط محمدمهدی سید ناصری، پژوهشگر حقوق کودک و استاد دانشگاه ارائه شده، شدت این مشکل را نشان می‌دهد.
در تهران به تنهایی حدود ۷۰,۰۰۰ کودک کار وجود دارد. این آمار در شهرهایی همچون مشهد و شیراز نیز به طرز نگران‌کننده‌ای بالا است، جایی که مهاجرت نقش قابل توجهی ایفا می‌کند و همچنین در استان‌های مرزی که با فقر اقتصادی و مهاجرت دست و پنجه نرم می‌کنند.
تفاوت‌های جنسیتی و آسیب‌پذیری‌ها
در حالی که آمار رسمی درباره تعداد دختران کارگر در ایران وجود ندارد، تحقیقات میدانی روند نگران‌کننده‌ای را نشان می‌دهند: تعداد دخترانی که در مشاغل غیررسمی و خیابانی مشغول به کار هستند، در حال افزایش است. این دختران در مقایسه با همتایان مرد خود در معرض خطرات بیشتری از نظر آسیب‌های جسمی و روانی قرار دارند. این بعد جنسیتی نیاز فوری به مداخلات هدفمند را تأکید می‌کند.
نقش مهاجرت
در تهران، ۷۰٪ از کارگران کودک، مهاجر هستند که بخش قابل توجهی از آن‌ها از افغانستان می‌آیند. این الگو در سایر شهرهای بزرگ نیز مشاهده می‌شود. بسیاری از این کودکان، حدود ۴۰٪ در سطح ملی، مجبور به ترک تحصیل برای حمایت از خانواده‌های خود هستند. عدم دسترسی به آموزش، چرخه فقر و آسیب‌پذیری را تداوم می‌بخشد و این کودکان را از فرصت‌های بهتر در آینده محروم می‌کند.
تأثیرات روانی و اجتماعی
واقعیت‌های سخت کودک‌کاری تأثیر زیادی بر سلامت روان دارد. کودکان کارگر بیشتر در معرض افسردگی، اضطراب و اختلالات خلقی قرار دارند. آن‌ها معمولاً احساس خودارزشی کمتری دارند و نسبت به همسالان خود احساس ناامنی بیشتری می‌کنند.
یک مطالعه در سال ۲۰۲۱ که در نشریه عدالت کیفری و سیاست کیفری ایران منتشر شد، نشان داد که کودکان کارگر تقریباً ۲.۵ برابر بیشتر از همتایان غیرکارگر خود در بزرگسالی به رفتارهای بزهکارانه مشغول می‌شوند. این مطالعه به عواملی چون فقر، عدم مهارت‌های شغلی و قرارگیری در معرض خشونت در دوران کودکی اشاره دارد. این شرایط غالباً کودکان را به فعالیت‌های غیرقانونی مانند سرقت یا قاچاق سوق می‌دهد و این وضعیت با فقدان حمایت‌های اجتماعی و برنامه‌های بازپروری تشدید می‌شود.
چالش‌های نهادی و تلاش‌های جامعه مدنی
سازمان بهزیستی ایران به طور رسمی مسئول رسیدگی به موضوع کودک‌کاری است، اما تلاش‌های آن به دلیل کمبود بودجه و ناکارآمدی‌های ساختاری با مشکل مواجه است. محمدمهدی سید ناصری با ابراز تاسف گفت: “حتی اگر بودجه سازمان بهزیستی صد برابر شود، باز هم کافی نخواهد بود.” او همچنین به این نکته اشاره کرد که باوجود وجود سه نهاد دولتی مسئول در زمینه مقابله با کودک‌کاری، ضعف‌های سیستماتیک و سیاست‌گذاری باعث ناکارآمدی تلاش‌های آن‌ها شده است.
سازمان‌های جامعه مدنی سعی کرده‌اند تا خلاهای ایجاد شده توسط دولت را پر کنند. با این حال، در سال‌های اخیر، بسیاری از فعالان حقوق کودک با بازداشت‌ها، شکایات و محکومیت‌های سنگین مواجه شده‌اند که تلاش‌ها برای رسیدگی به این بحران را بیشتر مختل کرده است. چندین فعال برجسته همچنان در حبس یا درگیر نبردهای قانونی هستند که نشان‌دهنده محیط محدود برای فعالیت‌های حمایتی در ایران است.
واقعیت‌های اقتصادی و شکاف آموزشی
مشکلات اقتصادی بسیاری از خانواده‌ها را مجاب می‌کند که به درآمد فرزندان خود برای بقا تکیه کنند. معاون خدمات اجتماعی اضطراری سازمان بهزیستی اخیراً تایید کرد که برخی خانواده‌ها هیچ منبع درآمد دیگری به جز کار کودک ندارند.
در ژوئن ۲۰۲۴، خبرگزاری مهر که به رژیم وابسته است، گزارش داد که حداقل ۳.۲ میلیون کودک در ایران از سیستم آموزشی خارج هستند. یافته‌های مرکز پژوهش‌های مجلس، تعداد کودکان کار را بین ۱.۶ تا ۲.۱ میلیون تخمین زده و علاوه بر آن، ۳.۵ میلیون کودک حاشیه‌نشین و بیش از ۷۰۰,۰۰۰ کودک مهاجر و پناهنده را نیز شناسایی کرده است.
