بحران پنهان: افزایش مرگ و بیماری‌های شغلی در نیروی کار ایران
داده‌های اخیر از سازمان پزشکی قانونی ایران نشان‌دهنده افزایش نگران‌کننده‌ای در فوت‌های شغلی است، به طوری که در سال گذشته حداقل ۱۹۰۰ نفر در حوادث شغلی جان خود را از دست داده‌اند. این آمار تقریباً چهار برابر بیشتر از ۴۵۵ فوتی اعلام‌شده توسط سازمان تأمین اجتماعی برای سال ۲۰۲۲ است و ناهماهنگی آشکاری بین نهادهای رسمی را نشان می‌دهد و نگرانی‌های جدی درباره دقت آمارهای دولتی و کارایی نظارت بر ایمنی شغلی در ایران را به وجود می‌آورد.
آمار سازمان تأمین اجتماعی تنها بر اساس کارگران بیمه‌شده است که ممکن است بخشی از این ناهماهنگی را توضیح دهد. با این حال، مقیاس اختلاف نشان‌دهنده مشکلات سیستماتیک عمیق‌تر، به ویژه کمبود نظارت و عدم توانایی در مستندسازی و پیشگیری از خطرات محیط کار است.
گزارش‌های فزاینده از بیماری‌های شغلی
فراتر از حوادث مرگبار، ایران شاهد افزایش بیماری‌های شغلی، به‌ویژه در میان کارگران در بخش‌های پرخطر مانند ساخت و ساز، تولید و خدمات است. گزارش‌های رسانه‌ای اخیر به کاهش استانداردهای ایمنی در محل‌های کار کشور اشاره دارند. این نگرانی‌ها توسط یافته‌های مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی تأیید می‌شود. گزارشی در سال ۲۰۲۳ تحت عنوان “بررسی حوادث کاری و حقوق اجتماعی کارگران معدن” اعلام کرد که ۳۸۲۶ کارگر بیمه‌شده در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ در محل کار خود جان باختند و حوادث کاری را در کنار تصادفات جاده‌ای به عنوان علل اصلی مرگ در ایران قرار داد.
طبق همین گزارش، ۸۴۶۳۸ کارگر در این دو سال آسیب‌دیده‌اند، اگرچه تنها فوت‌های کارگران با بیمه رسمی مستند شده‌اند که دوباره به بحران ایمنی وسیع‌تری که احتمالاً کمتر گزارش شده است، اشاره دارد.
آمار رسمی تصویر کاملی از وضعیت را نشان نمی‌دهد
در گزارشی جداگانه که توسط وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در ماه مه ۲۰۲۴ منتشر شد، دولت به ۱۰۰۰۰ حادثه کاری در سال به‌طور رسمی اذعان کرد که تقریباً ۸۰۰ مورد آن منجر به فوت می‌شود. تنها صنایع ساخت و ساز و تولید ۷۴ درصد از این حوادث را به خود اختصاص داده‌اند.
با وجود این آمار، کارشناسان بر این باورند که عدم رعایت استانداردهای ایمنی همچنان عامل اصلی حوادث و بیماری‌های شغلی است. عوامل مشترک مؤثر شامل:
- عدم آموزش مؤثر ایمنی برای کارگران و کارفرمایان
- تجهیزات قدیمی یا غیراستاندارد
- ساعات کاری طولانی و بارهای کاری بیش از حد
- محیط‌های کاری خطرناک
- مواجهه با مواد سمی
- استرس روانی، ناامنی شغلی و فشارهای اجتماعی
این شرایط نه تنها خطر حوادث را افزایش می‌دهد بلکه به توسعه بیماری‌های مزمن جسمی و روانی در میان کارگران نیز کمک می‌کند. در بخش‌هایی مانند ساخت و ساز و خدمات، بیماری‌هایی نظیر دیسک‌های هرنی، غضروف‌های فرسوده، رباط‌های پاره و دردهای مزمن مفاصل شایع است.
نگرانی فزاینده بهداشت عمومی
با افزایش هزینه‌های بهداشتی و محدودیت‌های روزافزون در پوشش بیمه، بسیاری از کارگران از درمان پزشکی و آزمایش‌های تشخیصی خودداری می‌کنند که منجر به بدتر شدن وضعیت سلامت آن‌ها در طول زمان می‌شود. این شرایط درمان‌نشده بر کیفیت زندگی در دوران کاری و بازنشستگی تأثیر می‌گذارد و همچنین فشار بیشتری به سیستم‌های رفاه اجتماعی و بیمه‌ای که در حال حاضر تحت فشار هستند، وارد می‌کند.
نگاهی مقایسه‌ای به استانداردهای جهانی نشان می‌دهد که ایران به طور قابل توجهی نسبت به کشورهای توسعه‌یافته در زمینه بهداشت و ایمنی شغلی عقب مانده است. این شکاف تنها مسئله‌ای زیرساختی نیست بلکه به اراده سیاسی و حقوق کارگری نیز مربوط می‌شود.
مرگ خاموش کارگران
در تاریخ ۱۹ آوریل ۲۰۲۴، روزنامه کار و کارگر گزارشی تحت عنوان “مرگ خاموش کارگران” منتشر کرد و افزایش نگران‌کننده بیماری‌های شغلی را مستند کرد. اکبر شَوکت، رئیس انجمن کارگران ساختمانی، اظهار داشت:
“طبق الگوهای جهانی، مرگ‌ها ناشی از بیماری‌های شغلی پنج تا هفت برابر بیشتر از موارد ناشی از حوادث ناگهانی در محل کار است.”
او در ادامه تخمین زد که اگر ۲۰۰۰ کارگر هر سال در حوادث شغلی جان خود را از دست می‌دهند، ممکن است ۱۰،۰۰۰ نفر دیگر نیز به دلیل بیماری‌های شغلی طولانی‌مدت جان ببازند—مرگ‌هایی که به دلیل عدم گزارش‌دهی و نظارت رسمی عمدتاً نامرئی باقی می‌مانند.
اکثریت پنهان: نیروی کار غیررسمی ایران
آمار رسمی احتمالاً مقیاس واقعی بحران را دست‌کم می‌گیرد، زیرا تنها شامل کارگران رسمی و بیمه‌شده می‌شود. فعالان کارگری تخمین می‌زنند که حدود پنج میلیون ایرانی بدون قرارداد یا بیمه مشغول به کار هستند، بسیاری در کارگاه‌های زیرزمینی که قوانین کار به طور مداوم نادیده گرفته می‌شود. این کارگران به‌ویژه آسیب‌پذیر هستند و آسیب‌ها یا مرگ‌های میان آن‌ها غالباً گزارش نشده و مورد تحقیق قرار نمی‌گیرد.
بیش از ۹۶ درصد نیروی کار ایران بر اساس قراردادهای موقت مشغول به کار هستند که امنیت شغلی و دسترسی به خدمات بهداشتی را تضعیف می‌کند و توانایی کارگران را برای سازماندهی و درخواست بهبود شرایط کاهش می‌دهد.
شکست‌های ساختاری و سرکوب اتحادیه‌ها
کارشناسان به سرکوب سیستماتیک اتحادیه‌های کارگری مستقل توسط دولت ایران به عنوان یکی از علل ریشه‌ای ادامه شرایط ناامن کاری اشاره می‌کنند. بدون کارگری سازمان‌یافته، کارگران ابزارهای لازم برای فشار به اصلاحات قانونی یا پاسخگویی کارفرمایان و مقامات را ندارند. این سکوت، ادامه مرگ‌های قابل پیشگیری در محل کار و بیماری‌های طولانی‌مدت را ممکن می‌سازد.
بحران در حال ظهور
عدم توجه ایران به ایمنی محل کار تنها یک مسئله کارگری نیست—بلکه یک بحران فزاینده بهداشت عمومی و اقتصادی است. در شش ماهه اول سال ۲۰۲۴ به تنهایی، ۱۰۷۷ مورد فوت ناشی از حوادث شغلی ثبت شده است که به طور میانگین تقریباً ۲۰۰ فوت در ماه را نشان می‌دهد. در پنج سال گذشته، این آمار افزایش ۳۰ درصدی را نشان می‌دهد که روندی رو به وخامت را تأکید می‌کند.
همانطور که ایران با یک جمعیت پیر رو به رو می‌شود، عواقب بلندمدت بیماری‌ها و صدمات شغلی گسترده بار بیشتری بر روی سیستم‌های حمایتی اجتماعی خود خواهد گذاشت و در عین حال سلامت و بهره‌وری نیروی کارش را تضعیف می‌کند.
