جشن مهرگان به‌عنوان میراث ناملموس یونسکو ثبت شد!
جشن باستانی مهرگان، که یک جشن پاییزی عمیقاً در فرهنگ ایران ریشه دارد، به تازگی در فهرست میراث فرهنگی ناملموس جهانی یونسکو ثبت شده است. این شناسایی به صورت مشترک توسط ایران و تاجیکستان انجام شد و به ارثیه پایدار مهرگان و ارزش‌های فرهنگی مشترک در جهان فارسی‌زبان احترام می‌گذارد. در کنار ثبت “مهارت ساخت و نواختن رباب”، این جشن به طور رسمی در نوزدهمین جلسه یونسکو در پاراگوئه مورد شناسایی قرار گرفت و اهمیت فرهنگی و تاریخی مهرگان را تقویت کرد.
جشنی غرق در سنت‌های باستانی
مهرگان، که به نام جشن مهر نیز شناخته می‌شود، ریشه در زرتشتی‌گری دارد که یکی از قدیمی‌ترین دین‌های یکتاپرستی در جهان است. این جشن به افتخار میترا (مهر)، الهه نور، دوستی و پیمان‌ها برگزار می‌شود. به طور سنتی، مهرگان در شانزدهمین روز از ماه مهر، هفتمین ماه در تقویم زرتشتی، برگزار می‌شود که با اعتدال پاییزی همزمان است. این زمان نماد پایان فصل برداشت و آغاز پاییز است، زمانی برای شکرگزاری و همبستگی.
- اهمیت تاریخی: در طول تاریخ، مهرگان اهمیت زیادی داشته است. در دوره‌های هخامنشی (۵۵۰–۳۳۰ قبل از میلاد) و ساسانی (۲۲۴–۶۵۱ میلادی)، این جشن به عنوان دومین جشن مهم پس از نوروز شناخته می‌شد.
- جشن‌های بزرگ: مراسم بزرگ به مناسبت این جشن برگزار می‌شد که شامل تجمعات اجتماعی، قربانی‌ها و روح شکرگزاری بود.
- حفظ سنت‌ها: جوامع زرتشتی امروز در ایران، به ویژه در شهرهایی مانند یزد و کرمان، همچنان آیین‌های مهرگان را حفظ می‌کنند و ارتباطی فرهنگی با گذشته‌های دور برقرار می‌سازند.
کشف دوباره یک آیین فراموش‌شده
طی قرن‌ها، مهرگان برخی از شکوه خود را از دست داد، به ویژه پس از حمله مغول به ایران که منجر به کاهش تدریجی این جشن شد. با این حال، مهرگان به ویژه در میان زرتشتیان، جوامع روستایی و دیاسپورای ایرانی ادامه یافت. این جوامع با گذشت زمان مهرگان را تطبیق داده و عناصر مدرن را در آن گنجانده‌اند، در حالی که سنت‌های اصلی را حفظ کرده‌اند که به حفظ ارتباط آن در نسل‌ها کمک کرده است.
ابو ریحان بیرونی بیان می‌کند که مهر نام خورشید است و ایرانیان بر این باور بودند که در این روز، جهان برای نخستین بار به وجود آمد. آنها این جشن را با پوشیدن لباس‌های ویژه، تبریک و آرزوی خوشبختی برای یکدیگر و شرکت در شادی‌ها و جشن‌ها جشن می‌گرفتند.
جشن‌ها در ایران: جشن‌ها در نقاط مختلف ایران، از جمله یزد، تهران و مناطق مازندران و گلستان برگزار می‌شود. این جشن‌ها آداب زرتشتی را با تأثیرات جدیدتر ترکیب می‌کنند و تاریخ فرهنگی متنوع ایران را منعکس می‌کنند.
سفر به سوی شناسایی یونسکو
سفر به سوی شناسایی یونسکو بدون چالش نبود. در ابتدا در سال ۲۰۲۰، نامزدی مهرگان با نگرانی‌هایی مواجه شد که به استمرار آن در ایران کنونی مربوط می‌شد. نگرانی‌ها درباره کاهش مشاهده عمومی آن در مقایسه با تاجیکستان مطرح شد، جایی که سنت همچنان پررنگ باقی مانده است.
- آیین‌های مشترک: کمیته خاطرنشان کرد که مهرگان، همچنین با عنوان مراسم مهرگان (شماره ۰۱۵۷۰)، اعتدال پاییزی را مشخص می‌کند و شکرگزاری برای برداشت فراوان را جشن می‌گیرد.
- تلاش‌های مشترک: مسئولان ایرانی و تاجیکی به طور سخت‌کوشانه برای رفع این نگرانی‌ها با سازماندهی جشنواره‌های فرهنگی، کمپین‌های آموزشی و کارگاه‌های اجتماعی تلاش کردند.
اهمیت فرهنگی در ادبیات و فولکلور
مهرگان نه تنها یک جشن بلکه نماد مهمی در ادبیات و فولکلور فارسی است. این جشن روزی را نشان می‌دهد که فریدون، قهرمان افسانه‌ای در اسطوره‌های ایرانی، زحاک، یک مستبد شرور را شکست داد و او را در کوه دماوند زندانی کرد. این پیروزی خیر بر شر، با مضامین عدالت و تجدید حیات هم‌خوانی دارد.
حفظ و ترویج مهرگان
با شناسایی یونسکو، امید تازه‌ای برای برگزاری گسترده‌تر مهرگان، هم در ایران و هم در خارج از آن وجود دارد. این شناسایی به عنوان کاتالیزوری برای حفظ فرهنگی عمل می‌کند و ابتکاراتی را برای احیای سنت‌های قدیمی تشویق می‌کند.
علاقه‌مندان فرهنگی و تاریخ‌نگاران بر این باورند که باید مهرگان در مدارس، موزه‌ها و فضاهای عمومی گنجانده شود تا نسل‌های جوان‌تر به اهمیت آن پی ببرند و آن را درک کنند. فراتر از ایران، جوامع زرتشتی در سرتاسر جهان، به ویژه در مکان‌هایی مانند ایالات متحده، کانادا و تاجیکستان، به جشن مهرگان ادامه می‌دهند و آیین‌های آن را زنده و معنادار نگه می‌دارند.
شناسایی یونسکو یادآور اهمیت حفظ میراث فرهنگی در تمام اشکال آن است. مهرگان، با پیام اتحاد، شکرگزاری و پایداری جامعه، به عنوان گواهی از تاریخ فرهنگی غنی ایران باقی مانده است. این جشن، که روزگاری با نوروز در اهمیت رقابت می‌کرد، نه تنها پایان فصل برداشت بلکه همچنین یک برداشت روحانی — گردآوری نیک‌خواهی، دوستی و هویت فرهنگی مشترک را نمادین می‌سازد.
