فرونشست زمین: بحرانی ملی در حال گسترش
تأمین آب در ایران به شدت به بارش باران، ذوب برف و منابع آب زیرزمینی وابسته است. با این حال، استخراج بیش از حد آب‌های زیرزمینی در طول دهه‌ها باعث شده که این منابع به شدت کاهش یابند. در حالی که منابع آب جهانی با تغییرات اقلیمی و رشد جمعیت انسانی تحت فشار قرار دارند، کشاورزی و صنایع به طور فزاینده‌ای به آب‌های زیرزمینی روی آورده‌اند. متأسفانه، پمپاژ آب‌های زیرزمینی می‌تواند باعث فرورفتگی سطح زمین شود زیرا آبخوان‌های زیرین تخلیه می‌شوند و ساختار زمین دچار فروپاشی می‌گردد. این پدیده به نام فرونشست زمین شناخته می‌شود. این مقاله تلاش می‌کند تا این پدیده و علل زیرین آن را به ویژه در تهران معرفی کند:
با جمعیتی بیش از ۱۵ میلیون نفر، تهران اکنون در آستانه یک بحران شدید فرونشست زمین قرار دارد. مرکز نقشه‌برداری ملی ایران (NCC) که در سال ۱۹۵۳ تأسیس شده، نقش خود را به عنوان رهبر اصلی تولید نقشه و اطلاعات فضایی در کشور اثبات کرده است. بر اساس گزارش NCC، برخی مناطق با نرخ‌های نگران‌کننده ۳۱ سانتی‌متر در سال فرونشست می‌کنند که آسیب‌های جدی به زیرساخت‌های حیاتی و سایت‌های تاریخی وارد می‌آورد و به یک بحران ملی تبدیل شده است. خانه‌های ترک‌خورده، مساجد کج و تهدید به سایت‌های تاریخی مانند ویرانه‌های باستانی پرسپولیس از جمله این مثال‌ها هستند. حتی زیرساخت‌های مدرنی همچون فرودگاه بین‌المللی امام خمینی نیز از آثار منفی فرونشست زمین در امان نمانده‌اند.
طبق یک منبع دیگر، دانشمندان مرکز تحقیقات ژئوساینس GFZ آلمان در پوتسدام با استفاده از داده‌های ماهواره‌ای، وسعت فرونشست را فاش کردند. این تیم از ابزاری به نام رادار سنتزی اینترفرومتریک (InSAR) استفاده کرد که می‌تواند حتی کوچک‌ترین تغییرات در تغییر شکل زمین را شناسایی کند. آن‌ها نشان دادند که زمین اطراف فرودگاه بین‌المللی امام خمینی (IKIA) حدود ۵ سانتی‌متر در سال فرونشست می‌کند که متأسفانه یکی از مناطق با فرونشست متوسط محسوب می‌شود.
این بحران با زلزله‌ها یا پدیده‌های شدید جوی که پوشش رسانه‌ای بین‌المللی دارند متفاوت است. فرونشست زمین نامرئی است زیرا به آرامی اتفاق می‌افتد، اما تأثیر آن نمی‌تواند نادیده گرفته شود.
دیگر علل این پدیده به کمبود بارش، توزیع نابرابر آب، تغییرات اقلیمی شدید و مدیریت نادرست منابع آب ارزشمند مربوط می‌شود. همچنین، فرونشست با فعالیت‌های معدنی مرتبط است. عوامل جمعیتی مانند انفجار جمعیت نیز ذکر شده است. تقریباً ۵۰ سال پیش، جمعیت تهران تنها دو میلیون نفر بود. گسترش سریع جمعیت شهری، وظیفه توزیع آب را دشوارتر کرده است.
سد امیرکبیر، که از رودخانه کرج عبور می‌کند، به گفته سخنگوی شرکت مدیریت منابع آب ایران، ایسا بزرگ‌زاده، به میزان هفت درصد به ۲۲.۰۹ میلیارد متر مکعب کاهش یافته است. این سد بتنی که در ۳۰ کیلومتری شمال غرب پایتخت ساخته شده، در سال ۱۹۶۱ برای تأمین آب و برق تهران ایجاد شد.
سد لتیان نیز یک سد پشت‌بند است که کمتر از ۲۵ کیلومتر از تهران و در جنوب شهر لواسان واقع شده است. این سد که بین سال‌های ۱۹۶۳ تا ۱۹۶۷ ساخته شده، یکی از منابع اصلی آب و برق تهران است. با ظرفیت ۹۵ میلیون متر مکعب، این سد از سال ۱۹۶۷ فعال است.
هفتاد درصد آب تهران از پنج سد نزدیک، از جمله امیرکبیر و لتیان تأمین می‌شود. طبق گزارش‌های رسانه‌های دولتی، از ۵ مارس، مخازن تنها ۱۳ درصد پر هستند.
نگاهی به پنج سال پیش، در مه ۲۰۱۹، خبرگزاری مهر گزارش داد که سد امیرکبیر ۹۳ درصد پر بود که نسبت به سال قبل چهار درصد افزایش یافته بود. این بهبودهای قابل توجه به بارش‌های استثنایی آن بهار نسبت داده شد که تقریباً تمام استان‌ها را پوشش داد.
متأسفانه، در سال جاری کمبود آب به دلیل بارش‌های کم نیز وجود داشته است، به طوری که وزارت نیرو اعلام کرده است که بارش‌ها به سختی به ۹۳.۸ میلی‌متر از اوایل اکتبر تا اواسط مارس رسیده است، که کاهش چشمگیری از میانگین ملی ۱۵۷.۸ میلی‌متر و ۶۰ درصد کاهش را نشان می‌دهد.
در چنین شرایطی، کاهش مصرف آب، به حداقل رساندن هدررفت و بازیافت آب گام‌های اولیه خوبی هستند. بهینه‌سازی استفاده از آب می‌تواند به کاهش مصرف آب منجر شود و می‌تواند از استخراج بیش از حد آب‌های زیرزمینی جلوگیری کند.
سال گذشته، رئیس‌جمهور مسعود پزشک‌یان خواستار انتقال مرکز سیاسی و اقتصادی ایران از تهران شد و به چالش‌های محیطی و زیرساختی فزاینده پایتخت اشاره کرد. او گفت: “ما چاره‌ای نداریم جز اینکه مرکز سیاسی و اقتصادی کشور را به سمت آب‌های جنوبی نزدیک‌تر کنیم.” او افزود که روندهای توسعه فعلی در تهران پایدار نیستند، به ویژه با توجه به کمبود آب در شهر.
وی ادامه داد: “هر چه انجام دهیم، فقط زمان را هدر می‌دهیم. ما چاره‌ای نداریم جز اینکه مرکز اقتصادی و سیاسی کشور را به سمت جنوب، نزدیک‌تر به دریا منتقل کنیم.” با توجه به جمعیت زیاد تهران و اینکه این شهر قلب اقتصادی کشور است، آلودگی هوا نیز بخشی از این مشکل شده است. کیفیت هوا در پایتخت، ذخایر آب را در قالب یخ بر روی کوه‌ها به سمت رودخانه‌های پایین‌دست آلوده می‌کند.
علت اصلی این بحران ناشی از استخراج بیش از حد آب‌های زیرزمینی است که از ۱۰ متر مکعب در ثانیه در سال ۲۰۲۰ به ۱۷.۵ در سال ۲۰۲۳ افزایش یافته است. اگرچه این رقم در سال ۲۰۲۴ به ۱۴.۵ کاهش یافته، اما این سطوح همچنان پایدار نیستند.
بدون اصلاحات فوری در مدیریت آب و برنامه‌ریزی زیرساخت، پایتخت با خطرات فزاینده‌ای برای زیرساخت‌های خود، سایت‌های میراث فرهنگی و جمعیت روبرو خواهد شد. شیوه‌های ناپایدار جهانی در مدیریت منابع آب در نهایت به محدودیت‌های بیشتر و قطع تأمین آب منجر خواهد شد. این موضوع باعث می‌شود تأمین بی‌وقفه و همیشگی آب امروز به یک رؤیا تبدیل شود. در حالی که جنگ‌های جهانی امروز بر سر زمین و منابع انرژی است، جنگ‌های آینده به طور حتم بر سر منبعی حیاتی‌تر خواهد بود.
