وضعیت منابع ژنتیکی حیوانات در ایران: چالش‌ها و فرصت‌ها
منابع ژنتیکی دامی بومی، شامل گونه‌های مختلف دام و طیور، در مناطق جغرافیایی متفاوتی از ایران زندگی می‌کنند. این منابع ژنتیکی حیوانات ارزش بالایی دارند و به شرایط آب و هوایی خاص مناطق خود به خوبی سازگار شده‌اند. حفاظت و استفاده پایدار از این منابع برای تأمین امنیت غذایی در حال حاضر و نسل‌های آینده حیاتی است.
در سال‌های اخیر، تعداد فزاینده‌ای از افراد در کشور ما، از جمله دانشگاهیان، مراکز تحقیقاتی و اجرایی، سازمان‌های دولتی و همچنین جوامع محلی، روستایی و کوچ‌نشین، به اهمیت مدیریت پایدار و حفاظت از منابع ژنتیکی دامی آگاه‌تر شده‌اند. با این حال، به دلیل اینکه نژادهای بومی نسبت به نژادهای خارجی نرخ تولید کمتری دارند، اکثر کشاورزان تجاری تمایل به استفاده از نژادهای خارجی دارند.
با این وجود، هنگامی که نیازهای خاص مربوط به پرورش دام و طیور خارجی در مناطق روستایی و دورافتاده مورد توجه قرار می‌گیرد، کشاورزان معمولاً نژادهای بومی را انتخاب می‌کنند که به آب و هوای محلی بهتر سازگار شده‌اند، چه برای تأمین معیشت خود و چه برای اهداف کسب و کار نیمه‌صنعتی. عدم تعادل در استفاده از نژادهای خارجی و بومی نگرانی جدی را در مدیریت منابع ژنتیکی دامی در ایران به وجود آورده است.
زنان، جوانان و افراد از جوامع محلی، روستایی و کوچ‌نشین در مدیریت منابع ژنتیکی دامی که جزئی از معیشت آن‌هاست، نقش مهمی ایفا می‌کنند. به وضوح مشخص است که این منابع ژنتیکی عمدتاً توسط این افراد از طریق حفاظت در محل حفظ و بهره‌برداری می‌شود. بنابراین، جوامع محلی به طور فعال در حفاظت و استفاده از این منابع حیاتی درگیر هستند.
- تاسیس ایستگاه‌های تحقیقاتی دولتی: تعدادی ایستگاه تحقیقاتی دولتی با هدف حفاظت از برخی منابع ژنتیکی دامی ایجاد شده است.
- کمبود بودجه: متأسفانه، این مراکز با کمبود بودجه مواجه هستند که توانایی آن‌ها را در حفاظت مؤثر از منابع ژنتیکی دامی محدود می‌کند.
کشور ما در اجرای برنامه اقدام جهانی با چالش‌های متعددی مواجه است، به ویژه چالش‌های مالی. با این حال، چندین ابتکار در راستای استراتژی جهانی برای حفاظت از منابع ژنتیکی دامی ایرانی اجرا شده است که نتایج مثبت به دنبال داشته است. این موارد شامل:
- اجرای پروژه‌های ثبت و پایش منابع ژنتیکی دامی
- استفاده استراتژیک از این منابع در برنامه‌های اصلاح نژاد
- ایجاد پایگاه داده برای نژادهای بومی
چالش کمبود تولید در نژادهای بومی به شدت کشاورزان تجاری را از ورود به پرورش و نگهداری این حیوانات باز می‌دارد. علاوه بر این، کمبود بودجه برای حفاظت از منابع ژنتیکی دامی منجر به کاهش شدید جمعیت برخی نژادها در زیستگاه‌های طبیعی آن‌ها شده و آن‌ها را در معرض خطر انقراض قرار داده است. همچنین، مهاجرت جوانان از مناطق روستایی به شهرها، تعداد افرادی را که به حفاظت از منابع ژنتیکی دامی مشغول هستند، کاهش داده است.
تغییرات اقلیمی نیز تأثیر قابل توجهی بر کاهش جمعیت دام‌های بومی دارد، به ویژه در پی خشکسالی‌های متوالی که کشور تجربه کرده است و منجر به کمبود غذا برای حیوانات شده است.
برای تسهیل مدیریت منابع ژنتیکی دامی در کشور، برخی مراکز تحقیقاتی و اجرایی برای حمایت از ابتکارات حفاظت تأسیس شده‌اند. از جمله این مراکز می‌توان به معهد تحقیقات علوم دامی، مرکز ملی منابع ژنتیکی و مرکز ملی اصلاح نژاد دام و ترویج محصولات دامی اشاره کرد.
مدیر این پژوهش‌ها، رئیس بانک ژن در معهد تحقیقات علوم دامی ایران است.
