کاهش رتبه دانشگاه‌های ایران در رده‌بندی‌های جهانی: علل و پیامدها
رتبه‌بندی جدید SCImago 2025 تأیید کننده کاهش مداوم موقعیت جهانی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی ایران است. این رتبه‌بندی، که یکی از سه سیستم اصلی رتبه‌بندی دانشگاه‌ها به شمار می‌رود، مؤسسات علمی را بر اساس خروجی‌های پژوهشی، نوآوری و همکاری‌های بین‌المللی ارزیابی می‌کند. این رتبه‌بندی‌ها به شاخص‌هایی مانند تعداد مقالات منتشر شده، ارجاعات علمی، همکاری‌های پژوهشی بین‌المللی و تأثیر کلی کارهای علمی متکی هستند.
یک روند نزولی مستمر
در چهار سال گذشته، دانشگاه‌های ایران کاهش قابل توجهی در رتبه‌های خود تجربه کرده‌اند. از میان 20 دانشگاه برتر ایران، تنها دانشگاه علوم پزشکی آزاد اسلامی تهران شاهد کمی بهبود بوده است، در حالی که سایر مؤسسات با کاهش موقعیت مواجه شده‌اند.
کاهش‌های شدید شامل:
- دانشگاه صنعتی اصفهان: کاهش ۱,۰۱۹ رتبه.
- دانشگاه شیراز: کاهش ۹۲۳ رتبه.
- دانشگاه تربیت مدرس: کاهش ۷۳۷ رتبه.
- دانشگاه علم و صنعت: کاهش ۵۸۲ رتبه.
- دانشگاه صنعتی شریف: کاهش ۵۲۴ رتبه.
مطالعات موردی: نگاهی عمیق‌تر به دانشگاه‌های برتر ایران
تحلیل دقیق‌تر دانشگاه‌های معتبر ایران شدت این کاهش را بیشتر نمایان می‌سازد:
- دانشگاه تهران: از رتبه ۷۳۵ در ۲۰۲۲ به ۷۳۹ در ۲۰۲۳، ۸۲۷ در ۲۰۲۴، و به ۱,۰۳۰ در ۲۰۲۵ کاهش یافته است.
- دانشگاه تربیت مدرس: از رتبه ۱,۵۴۵ در ۲۰۲۲ به ۱,۷۹۵ در ۲۰۲۳، ۲,۰۱۵ در ۲۰۲۴، و به ۲,۷۵۲ در ۲۰۲۵ کاهش یافته است.
- دانشگاه صنعتی شریف: از رتبه ۲,۱۴۶ در ۲۰۲۲ به ۲,۵۴۲ در ۲۰۲۳ و سپس به ۳,۶۱۴ در ۲۰۲۵ کاهش یافته است.
- دانشگاه صنعتی امیرکبیر: از رتبه ۲,۳۰۱ در ۲۰۲۲ به ۲,۸۲۳ در ۲۰۲۵ کاهش یافته است.
- دانشگاه شهید بهشتی: از رتبه ۳,۹۵۳ در ۲۰۲۲ به ۴,۷۳۲ در ۲۰۲۵ کاهش یافته است.
عوامل کلیدی پشت این کاهش
کارشناسان این روند نگران‌کننده را به چندین عامل مرتبط نسبت می‌دهند:
- فرار مغزها: مهاجرت گسترده دانشجویان، پژوهشگران و اعضای هیئت علمی تأثیر زیادی بر وضعیت علمی ایران گذاشته است.
- کمبود بودجه: کاهش بودجه پژوهشی دسترسی به تجهیزات و منابع آزمایشگاهی ضروری را محدود کرده است.
- کاهش همکاری‌های بین‌المللی: تحریم‌ها و انزوا سیاسی مانع از برقراری همکاری با دانشگاه‌های برتر جهانی شده است.
- مدیریت نادرست و بی‌ثباتی: تغییرات مکرر در رهبری و انتصابات غیرعلمی کارایی مؤسسات را تضعیف کرده است.
- عدم برنامه‌ریزی استراتژیک: نبود سیاست‌های منسجم برای حمایت از توسعه علمی و پژوهشی مانع از رقابت دانشگاه‌های ایران با مؤسسات جهانی شده است.
محدودیت‌های مالی و تأثیر آن‌ها
یوسف حجت، رئیس دانشگاه تربیت مدرس، بر وضعیت مالی وخیم دانشگاه‌های ایران تأکید کرد و اظهار داشت که بیشتر بودجه‌ها به هزینه‌های عملیاتی مانند حقوق، خوابگاه‌ها و غذا اختصاص می‌یابد. وی خاطرنشان کرد که “بودجه باقی‌مانده برای پژوهش نسبت به دهه‌های گذشته به شدت کاهش یافته است.”
افزایش آمار مهاجرت علمی
چالش دیگری که دانشگاه‌های ایران با آن مواجه‌اند، افزایش تعداد دانشجویان و دانشگاهیان ایرانی است که کشور را ترک می‌کنند. تعداد دانشجویان ایرانی در ۱۰ مقصد برتر تحصیل در خارج از کشور در ۲۰۲۴ به ۱۱۰,۰۰۰ نفر رسید که افزایش ۸۲ درصدی نسبت به ۲۰۲۰ را نشان می‌دهد. علاوه بر این، یک مطالعه درباره مهاجرت دانشجویان برتر در ریاضیات و فیزیک از ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۶ نشان داد که حدود ۸۰ درصد آن‌ها ایران را ترک کرده‌اند. به‌ویژه، تمام ۱۰ دانشجوی برتر در کنکور سراسری سال‌های ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ از کشور مهاجرت کرده‌اند.
کاهش در تولیدات پژوهشی
کاهش تولید مقالات علمی یکی دیگر از روندهای نگران‌کننده است. دسترسی محدود به منابع علمی با کیفیت، زیرساخت‌های پژوهشی ناکافی و ادغام ضعیف در شبکه‌های علمی بین‌المللی به این کاهش کمک کرده است. با توجه به اینکه خروجی پژوهش یکی از معیارهای کلیدی در رتبه‌بندی‌های جهانی دانشگاه‌هاست، این موضوع باعث تشدید سقوط علمی ایران می‌شود.
رفع بحران: راه‌حل‌های ممکن
متخصصان آموزش چندین اقدام را برای توقف و معکوس کردن این روند پیشنهاد می‌کنند:
- تقویت همکاری‌های بین‌المللی.
- ایجاد مشوق‌هایی برای پژوهشگران و دانشجویان برای ماندن در ایران.
- بهبود کیفیت پژوهش و هم‌راستا کردن دانشگاه‌ها با معیارهای رتبه‌بندی جهانی.
- افزایش نسبت استاد به دانشجو.
- افزایش بودجه پژوهشی و نوسازی امکانات تحقیقاتی.
- اصلاح رهبری دانشگاه و اولویت‌بندی انتصابات مبتنی بر شایستگی.
زمینه اجتماعی و اقتصادی وسیع‌تر
علاوه بر مسائل دانشگاهی، ریشه‌های فرار مغزها در ایران به چالش‌های گسترده‌تری در حاکمیت و اقتصاد مربوط می‌شود. عواملی مانند سرکوب سیاسی، فساد نهادی، بی‌ثباتی اقتصادی، تورم، تحریم‌ها و دستمزدهای پایین باعث شده‌اند که مهاجرت گزینه‌ای جذاب برای نخبگان ایران باشد.
نتیجه‌گیری
کاهش رتبه‌های علمی ایران نشان‌دهنده مسائل ساختاری عمیق‌تری در سیستم آموزش عالی و حاکمیت کشور است. رفع این چالش‌ها نیازمند یک تغییر استراتژیک در سیاست‌ها، افزایش سرمایه‌گذاری در پژوهش و تعهد به ایجاد محیطی است که در آن استعدادهای علمی بتوانند شکوفا شوند. بدون اصلاحات معنادار، ایران با خطر از دست دادن بیشتر موقعیت خود در صحنه علمی جهانی مواجه است و مهاجرت نخبگان خود به محیط‌های حمایتی‌تر در خارج از کشور تسریع خواهد شد.
