هنر ساخت و نواختن روباب به عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شد!

هنر ساخت و نواختن روباب، یک ساز سنتی با سیم، به فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو افزوده شده است. این شناسایی که به طور مشترک توسط ایران، افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان انجام شده، اهمیت فرهنگی روباب را در حفظ هویت منطقه‌ای برجسته می‌کند. این شناسایی در نوزدهمین نشست یونسکو در دسامبر 2024 به طور رسمی مورد تایید قرار گرفت و بر اهمیت همکاری‌های منطقه‌ای برای حفاظت از سنت‌های موسیقایی برای نسل‌های آینده تأکید می‌کند.

میراث فرهنگی مشترک

روباب تنها یک ساز موسیقی نیست؛ بلکه یک نماد فرهنگی است که جوامع افغانستان، ایران، تاجیکستان و ازبکستان را به مدت قرن‌ها متحد کرده است. این ساز شبیه به لوت که از بزرگ‌ترین خراسان نشأت گرفته، با کاسه توخالی که با پوست حیوان پوشانده شده است، به عنوان “شیر سازها” شناخته می‌شود به دلیل صدای عمیق و طنین‌اش.

• روباب در مراسم، عروسی‌ها، تجمعات و حتی تشییع جنازه‌ها نواخته می‌شود و بخشی کلیدی از آداب فرهنگی این جوامع است.
• این ساز در موسیقی معنوی صوفی، اجراهای مقام و تجمعات محلی در سراسر آسیای مرکزی و جنوبی نقش اساسی دارد.

در افغانستان، روباب اغلب در تجمعات مذهبی و اجتماعی نواخته می‌شود و نمادی از صلح، هماهنگی و ارتباط معنوی است. در ایران، این ساز نقش مهمی در موسیقی محلی، به ویژه در استان‌های شرقی بلوچستان و سیستان ایفا می‌کند.

روباب پامیری

منطقه بدخشان تاجیکستان دارای روباب پامیری است، یک نوع بدون فرت که از یک تکه چوب ساخته می‌شود و به عنوان همراهی برای شعرخوانی و داستان‌گویی شناخته می‌شود. ازبکستان نیز دیدگاه فرهنگی خاصی نسبت به روباب دارد که در میان جوامع ازبک و تاجیک در سمرقند و بخارا مورد احترام است.

هنر ساخت و نواختن روباب به طور واقعی یک تلاش مشترک است که با همکاری‌های مرزی در آموزش موسیقی‌دانان و حفظ تکنیک‌های سنتی ساخت روباب همراه است. تأثیر روباب فراتر از صداهای آن است؛ این ساز نمایانگر یک سنت زنده است که گذشته را به حال پیوند می‌زند.

تاریخچه ساخت روباب

ساخت روباب یک فرآیند پیچیده است که ماه‌ها کار و دست‌های ماهر هنرمندان را می‌طلبد. روباب از تنه درختان توت یا گردو ساخته می‌شود و صفحه صدا معمولاً با پوست بز، گوزن یا آهو پوشانده شده است. این ساز دارای سه تا شش سیم اصلی و چندین سیم هم‌صدا است که صدای منحصر به فرد و عمیقی تولید می‌کند.

• فرآیند ساخت روباب شامل مهارت‌های نجاری، چوب‌تراشی و کار روی تزئینات است که معمولاً از یک نسل به نسل دیگر منتقل می‌شود.
• روباب‌های مختلف در مناطق مختلف کمی شخصیت متفاوتی دارند.

برای مثال، روباب کابلی از افغانستان اغلب در گروه‌های موسیقی نواخته می‌شود و نقش مهمی در موسیقی سنتی و کلاسیک افغانستان دارد، در حالی که روباب پامیری تاجیکستان دارای سیم‌های روده‌ای و صدایی ملایم‌تر است که به سنت‌های شعری این منطقه خدمت می‌کند.

راه به سوی شناسایی یونسکو

سفر به سمت شناسایی یونسکو چالش‌برانگیز اما پاداش‌دهنده بود. فرآیند نامزدی با چالش‌های خاصی روبرو بود، از جمله اطمینان از نمایندگی صحیح همه کشورهای شرکت‌کننده و نشان دادن مشارکت فعال جامعه در حفظ میراث فرهنگی روباب.

• تلاش‌های مشترک کشورهای افغانستان، ایران، تاجیکستان و ازبکستان برای احیا و حفظ این عنصر از طریق جشنواره‌های موسیقی، برنامه‌های آموزشی و همکاری‌های مرزی به ثمر نشسته است.

اهمیت فرهنگی در ادبیات و فولکلور

اهمیت فرهنگی روباب فراتر از موسیقی است؛ این ساز در ادبیات فارسی و شعر صوفی نیز نمادی از ارتباط با دنیای معنوی است. این ساز به طور گسترده‌ای در آثار مولانا ذکر شده است، جایی که او توانایی آن را در ایجاد longing عمیق و ارتباطی عمیق با خداوند ستایش کرده است.

حفظ سنت روباب

شناسایی یونسکو از هنر ساخت و نواختن روباب یک فراخوان به اقدام برای حفظ و ترویج این میراث فرهنگی است. کشورهای افغانستان، ایران، تاجیکستان و ازبکستان همگی متعهد به اقدامات حفاظتی شده‌اند، از جمله ایجاد کارگاه‌های محلی و مراکز آموزش روباب.

این تلاش‌ها نه تنها یک عنصر فرهنگی ارزشمند را حفظ می‌کند، بلکه نسل‌های آینده را نیز به تعامل با میراث خود تشویق می‌کند و حس هویت و تعلق را از طریق موسیقی تقویت می‌کند.